Türkçede İrdelenmesi Gereken Bir Fiil: İrdelemek

• Published in: Dil ve Edebiyat Araştırmaları/Journal of Language and Literature Studies 2023-03
• Main Authors: AKYILDIZ AY, Didem, DEMİREL KAMANLI, Ezgi
• Format: Article
• Language: Turkish
• ISSN: 1308-5069
• DOI: 10.30767/diledeara.1230685

“İyice, derinlemesine araştırmak” anlamına gelen “irdele-” fiili “izdele-” yapısı dışında herhangi bir metinde tanıklanamayan ve “Dil Devrimi” ile beraber Türkiye Türkçesi ağızlarından alınarak yazı dilimize kazandırılan bir sözcüktür. Nitekim sözcüğün ağızlarda farklı anlamlarla çok canlı olarak kullanıldığı “Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü” vasıtasıyla tespit edilebilmektedir. Sözcük her ne kadar “irde-” kısmına kadar çok net bir şekilde açıklanabilse de bu gövde üzerine getirilen ekler ile ilgili birtakım soru işaretleri bulunmaktadır. Bu yüzden, sözcüğün hangi eklerden oluştuğunun araştırılması gerekmektedir. Bu makalede “irdele-” fiilinin “-AlA-”, “-lA-”, “-l-” ve “-A-” eklerinden hangisi ya da hangileriyle oluştuğu tartışılmakta ve sözcüğün yapısı gün yüzüne çıkarılmaya çalışılmaktadır. Bu dört ek doğrultusunda üç olasılığın bulunduğu söylenebilir. Yapılan incelemelere göre sözcüğün “ir (iz)” isim köküne dayandığı kesindir. Köke getirilen +de- isimden fiil yapma ekiyle sözcük fiilleştirilmiştir. İrde- gövdesine edilgen fiil yapma işlevindeki -l- ekinin eklenmesiyle irdel- olduğu ve pekiştirme ifade eden -A- fiilden fiil yapma ekinin getirilmesiyle de sözcüğün bugünkü şekline kavuştuğu düşünülmektedir.