The Land Judgeships in the Light of Ottoman Sources

• Published in: Cumhuriyet ilahiyat dergisi 2023-06, Vol.27 (1), p.209-220
• Main Author: Erkan, Nevzat
• Format: Article
• Language: Turkish
• Subjects: Anatolian languages; Archives & records; Attitudes; Colonies & territories; Judicial process; Turkish history
• ISSN: 2528-9861; 2528-987X
• DOI: 10.18505/cuid.1242625

16. yüzyıl Osmanlı adil sistemi içinde gerek Rumeli gerekse Anadolu eyaletlerinde toprak kadısı olarak zikredilen bir kadılık türü bulunmaktadır. Osmanlı hukuk sisteminde eyalet, sancak, kaza ve ordu kadılıklarının yanında toprak kadılıǧı adı altında müstakil bir kadılık mevcut olmuş mudur? Müstakil bir toprak kadılıǧı varsa bu kadılıǧın mahiyeti ve niteliǧi tam olarak nedir? Konu hakkında bu tür soruların cevabını bulabilmek için toprak kadılıǧının bilimsel çalışmalarda nasıl ele alındıǧı, deǧerlendirildiǧi, ortaya çıkışı ve tarihsel sürecine dair hangi bulgu veya varsayımların öne sürüldüǧünün üzerinde durulması ve daha mühimi birincil kaynaklardan hareketle mevcut bilgi ve varsayımların sınanması gerekmektedir. Mahiyeti itibariyle farklı deǧerlendirmelere konu olan toprak kadılıǧı, İsmail Hakkı Uzunçarşılı'dan itibaren Osmanlı tarihçileri tarafından teftişle görevli seyyar kadılık olarak ele alınmıştır. Son zamanlarda bazı hukuk tarihçileri toprak kadılıǧının mahalli bir kadılık olduǧu fikrini ortaya atmışlardır. Bu araştırma vesilesiyle kavramın geçtiǧi belge türlerine odaklanılmıştır. Yaklaşık iki yüzyılı geçen bir dönemde Osmanlı belgelerinde geçen toprak kadılıǧı uygulaması, konu hakkında ortaya konan görüşler, arşiv kayıtları, şer'iyye sicilleri, fetva kitapları ve ilgili dönemlerde düzenlenmiş kanunnameler çerçevesinde bu çalışmada ele alınmıştır. Öncelikle toprak kadılıǧının mahiyetini anlamak için ifadenin sıklıkla yer aldıǧı arşiv kayıtları incelenmiştir. Özellikle araştırmacıları yanıltan teftiş ve tahkik görevi başta olmak üzere, miras davaları, erzak temini ve vergi tarhı gibi konuları içeren belgeler deǧerlendirmeye tabi tutulmuştur. İkinci olarak toprak kadılıǧının müstakil kadılık ihtimaline işaret eden arşiv kayıtları ele alınmıştır. Araştırmaya konu olan bu kavram, bazı arşiv belgelerinde yerel kadılıklarla beraber zikredilmektedir. Bu durum, toprak kadılıǧının baǧımsız bir yargıç sınıfını teşkil ettiǧi iddialarının ortaya atılmasındaki sâiklerin başında gelmektedir. Fakat yerel kadıların yanında yetkili bir başka kadılık bulunduǧunu öne süren araştırmalar, diǧer olasılıkları gözden kaçırmış görünüyor. Benzer şekilde klasik dönem Osmanlı adalet mekanizması içinde taşrada ehl-i örfün yapmış olduǧu haksızlıkları ve usulsüzlükleri tespit için merkezden gönderilen, Mehayif Müfettişi adı altında daha çok üst düzey vezir, kadı gibi devlet adamlarının görevliler bulunmaktaydı. Bazı arşiv kayıtlarında mehayif müfettişlerinin toprak kadılarıyla